Халзаны дунд сургууль.
1945 оны намар
дайн дуусч зөвлөлтийн цэрэг дайчид олзны
малаа туусаар хойшоо цувж байсан үе.
Суман дээр чамайг хүрээд ир гэнэ, гэж сумын зарлага
дуулгасныг сонсоод би хичээлтэй байна шүү дээ гэвэл одоохон оч гэж тушаангуй хэлэхэд арай ч тэгж болохгүй, хичээлээ завсарлахаар очьё гэж
хариултал өөр нэг хүн бушуу гараад ир ээ гэх нь тэр. Цонхоор харвал
пааспортын байцаагч Даваадорж, эмээлтэй морь хөтөлчихсөн хөндөлсөж байна.
Гараад очвол цулбуур сарвайж баруун тийш
зангаж хоёулаа тэр мал туусан бөөн орос
цэрэгтэй уулзана гэв. Хамгийн эхэнд яваа хэдэн хүнийг амдаж давхингаа эд нар чинь урд сумын нэг айлын адуу
малыг хамж аваад эзний нь толгойг хага цохиод тэргэн дээр хүлчихээд авч яваа юм,
өөр юү ч өдүүлчихсэн юм бүү мэд, тэгэхээр бид
урдах Хонгор сумынхны хүсэлтээр тэр хүнээ малтай нь авах гэж явна гэж тайлбарлав. Эхний нь нэг ефрейтер- түрүүч, хэдэн цэрэг аж. Тэдэнтэй уулзаж дөрөө харшуулангаа түрүүчид
нь би өөрийгөө эндхийн сургуулийн багш, Даваадорж байцаагчийг хууль
цагдаагийн бүрэн эрхт төлөөлөгч гэж танилцуулаад ирсэн зорилгоо уламжилав. Гэтэл бага дарга нь төдий
л төдий л үл тоомсорлонгуйгаар, өө бид юү ч мэдэхгүй,юу ч чадахгүй, манай дарга гэж танай энэ хүний нагаан шиг буутай хүн ирнэ түүнтэй уулз...
тамхи байна уу гэв. Та нар чинь дүнсэн тамхи ихтэй газар очоод түүнээс нь туучихаагүй
хэрэг үү гэвэл тэр чинь татсан болдоггүй
новш на... гэв.
Энэ бүхнийг
байцаагчид уламжилбал тэрээр дарга нь ирж яваа эсэхийг лавлаад үнэхээр араас ирж
яваа гэдгийг сонсоод хожимдолгүй
ирсэндээ баярласан уу хөх пүүшигээ сарвайв. Хөх пүүшиг гэдэг нь беломорканал гэсэн
бичигтэй орос папироос бөгөөд түрүүнд нь
пушки гэдэг тиймэрхүү тамхи худалдаанд ирж байсныг манайхан пүүшиг гээд
нэрэлчихсэн агаад түүнтэй төсөөтэй цэнхэр өнгийн зурагтайг нь хөх гэж тодотгосон хэрэг.
Тэр
хүнийг хаашаа, яах гэж авч явна? Баянтүмэнд (Чойбалсан хот) аваачиж
эмнэх нь үү, малыг нь та нар хариулах уу?
Ажилчин тариачины улаан цэрэг, хүн зодсон гэдэгт би огт итгэхгүй байна (юм үзээгүй жулдрай багш би
үнэхээр итгэхгүй байсан шүү) гэж бодсон санаснаа би өгүүлж, цэргүүд ч хөх пүүшгээ татацгааж, тоомсоргүй байдал нь
арилж, манай ахмад ирэх нь болсон, бидний тууж яваа малаас булаах гэсэн нэг сүрхий
танхай этгээдийг бид авч яваа, түүний тархийг
манайхан арай хагалаагүй байх, харин түүний нударга, ташуурын амтыг манай хэдэн
хөөрхий цэрэг амссандаа..., нээрээ түүнийг аль ортол хэд хоног тээх болж байна,
тээртэй гэдэг нь гэх мэтээр
цуурцгаан зөвлөлт- монголын мөнхийн найрамдалыг чадах ядахаар сэргээв.
Тэгтэл нөгөө
дарга нь бололтой ахмад айсуйд түрүүч угтан очиж хэдэн амьтан нөгөө
монголын хойноос иржээ гээд
бидэн рүү заав. Ахмадын амарыг эрье гэж ёсорхуу эхэлсэн мэндийн хариуд .... тэр дээрэмчнийг чинь дайны үеийн
хуулиар газар дээр нь цааш нь харуулаагүйд та нар баярлавал зохино ... гэж өндөр дуугаар агсартал
ефрейтер
нь ханцуйдан цаадуул чинь албаны хүмүүс, юү гээд байгаа мэтийг дэлгэрэнгүй тайлбарлав бололтой, бас хэл амаа ололцоход төвөггүй гэж байгаа бололтой намайг зааж байна.
Даваадорж байцаагч ирж уулзаж буй зорилгоо наадахдаа тайлбарла гэж үүрэгдэв.Та харин энийг нөгөө пүүшгээрээ угжихгүй юү гэчхээд хэлсэнийг нь ахмадад дамжуулав. Одоо бодоход танай цэргүүд СССР-ийн найрамдалт
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын иргэний малыг андуураад тууж яваа малдаа нийлүүлчихсэн байна, малаа хамуулсан
тэр хүн, хувийн хэдээ авах гэж
яваа царай нь тэр, юүний нь дээрэмчин
байхав, түүнийг сайн дурын морьт отрядын
үлгэр жишээ дайчин тул хэн боловч аливаа тусламж үзүүлэх хэрэгтэй юм гэнэлээ..., ардын сайн дурын морьт отряд
гэж цэргийн явдалд туслах сайн
дурын байгууллага-танайхаар бол ополченц
юм гэж
тайлбарлаад хэл нэвтрэлцээгүйн бэрхшээлээс ийм таагүй явдал боллоо... тэр хүнийг манай
энд орхиод явах нь хэн хэндээ амар гэх
мэтээр байцаагчийн хэлснийг хачирлан байж
бурсан санагдана. Далимаар нь ачигдаж яваа хүний эрүүл мэндийг сонирхвол тэр
бух шиг хүдэр эр яавал гэгч нь, зүгээр гэв. Тэрбээр байцаагчийн тамхийг баярлалаа гэж
аваад тамхиа нэрж байцаагчийн тайлбарыг сонсоод асуудал
тодорхой боллоо, бид учрыг олно гэж байна.Тэр хүнийг адуутай нь буцааж өгнө гэж
байна уу гэж байцаагч надаас лавласныг тэдэнд уламжилвал, тэгэлгүй яахав,
одоохон шийдээдэхье, сананаа зоволтгүй
гэв.
Одоо дахин
ийм айхтар дайн болохгүй биз,тэгэх тусмаа бид нар ч ингэж хүн мал буцаалдахад лав хүрэхгүй
байх гэж найдна
хэмээн намайг хошигнох аядахад
бүгд инээлдэж бие биедээ сайн сайхныг
ерөөж найрамдлаа зузаатгаж билээ.
Үүнийг
байцаагчид дуулгачихаад би ч сургуульруугаа
явахуу даа гэвэл, байцаагч маань тэг тэг, зорьсон хэрэг бүтлээ хойно, би дохиж зангаж байгаад ч гэсэн хүнээ авна, чамайг байгаагүй бол
тулмаашгүйдээд ( толмаач -орчуулагч гэсэн гадаад үг монголоор
ийнхүү сунжиран хэрэглэгдэж
байсан юм) яаж ч чадалгүй хараад алдах байсан
байж ч магадгүй , чамд ёстой баяраллаа.
Чи хэдийд нь орос хэл сурчихсан нөхөр вэ? Би
Зөвлөлтийн сургуульд ганц хоёр жил сурч байсан юм, хэлийг нь
олигтой сураагүй гэдгээ өчив. Мань хүн мээсийж байв.Үнэхээр баярласан байх.
Сургууль дээрээ
ирж ангидаа ороод төдий л удаагүй байтал хүүхдүүд багшаа танаар
суллуулсан хүн гэж (сурагчид, хэдийнээ мэдсэн ажээ) цонхруу зааасны очиж харвал “хага цохиулсан”
толгойн цус нь үстэйгээ ширэлдэн хатсан (Зөлөлтийн улаан цэрэг, хүн зоддог юм байна. Гэхдээ “өмчдөө”
халдсан этгээдийн аминд хүрээгүй нь
яамай даа, ус уух тавилантай хүн юм гэж бодогдож байж билээ) тэргүүнтэй нэгэн эр адуугаа
нижгэнэтэл хураан золбоотой давхин явж билээ. Хожим нь, тэр явдалд би бурхангүй газрын бомба болсон бөгөөд миний
орчуулга гэхээс хөх пүүшиг л
чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байх гэж над бодогддог юм.
Жич: амь биеэ золин, хэдэн адуугаа өмөөрч явсан Сүхбаатар аймгийн Хонгор сумын тэр зоригтой
“ хүдэр эр”-ийн үр сад одоо хир уг явдлыг Халзан сумын сургуулийн нэг
багш гэж буянаар дурсдаг гэж дуулсан. Тэр нь Халзанд 1944-45 онд багшилж
агсан,байгаль-дэлхийн багш миний аав Манибазар юм. Ярьсан яриаг нь
өөрчлөлгүй нийтлэв. Сайн үйлс дэлгэртүгэй.
